Праз 197 гадоў пасля адкрыцця Калумбам Амерыкі ў той перыяд, калі ў адукаванай кантынентальнай Еўропе ярка і часта гарэлі кастры святой інквізіцыі, а ў Рассіі спрачаліся за трон царыца Соф’я і юны Петр І, у Вялікабрытаніі быў прыняты «Біль аб правах», у якім былі акрэслены грамадскі і дзяржаўны лад, прынцыпы размеркавання ўлады, правы і абавязкі грамадзян. З лёгкай рукі саміх англічан лічыцца, што гэта была першая ў свеце Канстытуцыя, абагуліўшая правы і абавязкі ўсіх жыхароў краіны. Нагадаю, гэты дакумент быў прыняты ў 1689 годзе.
Але яшчэ за 160 гадоў да гэтай гістарычнай падзеі, 29 верасня 1529 года Вялікім князем Вялікага княства Літоўскага, рускага і Жамойскага Жыгімондам Старым у Вільне быў падпісаны першы Статут Вялікага княства Літоўскага – вярхоўны, інакш кажучы, асноўны закон ВКЛ. Менавіта ў ім упершыню ў феадальнай Еўропе быў сабраны разам звод законаў па дзяржаўнаму, грамадзянскаму, зямельнаму, працэсуальнаму, шлюбна-сямейнаму, спадчыннаму, крымінальнаму правах. Статут налічваў 283 артыкулы, аб’яднаных у 13 раздзелаў. Па сутнасці менавіта гэты дакумент і з’яўляецца самай першай у свеце Канстытуцыяй. І мы можам ганарыцца тым, што складзена яна была менавіта ў прамаці нашай краіны.
Праз 37 гадоў, 11 сакавіка 1566 года, ужо пры Жыгімондзе ІІ Аўгусту, быў прыняты Другі Статут Вялікага княства Літоўскага. А 28 студзеня 1588 года Жыгімонд ІІІ Ваза падпісаў Трэці Статут Вялікага княства Літоўскага. Ён быў настолькі дасканалы, што нягледзячы на Люблінскую ўнію, аб’яднаўшую Вялікае княства Літоўскае з Польскай Каронай і тры падзелы Рэчы Паспалітай і Літвы, якія скончыліся ўключэннем беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі, толькі ў 1831 годзе для Магілёўскай і Віцебскай, а ў 1840 годзе для Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губерняў дзеянне гэтага Статута было адменена. Але і дагэтуль Статуты ВКЛ застаюцца важнай крыніцай прававой думкі, а для беларусаў – прадметам асаблівага нацыянальнага гонару.
Яшчэ раз нагадаю, англічане толькі праз 160 гадоў прынялі Канстытуцыю сваёй краіны. А ў Злучанных Штатах Амерыкі Канстытуцыя нованароджаннай суверэннай дзяржавы з’явілася ў 1787 годзе. Праз два гады яна была дапоўнена «Білем аб правах», якім замацоўваліся свабода слова і друку, сходаў і релігійнага веравызнання, аддзялення царквы ад дзяржавы і недатыкальнасць асобы... Дарэчы, амерыканцы нездарма ганарацца тым, што за 229 гадоў існавання іх асноўнага закона ён ні разу не змяняўся, а толькі дапаўняўся новымі артыкуламі.
На абшарах Расійскай імперыі аб Канстытуцыі ліберальная інтэлігенцыя загаварыла пасля Замежнага паходу рускай арміі 1813 – 1814 гадоў. Але подданым Аляксандра І, а потым Мікалая І не пашанцавала. Рэфарматарам не хапіла рашучасці, а спроба дзекабрыстаў праз паўстанне 1825 года прымусіць імператара прыняць Канстытуцыю скончылася супрацьстаяннем на Сенацкай плошчы паўстаўшых і адданых імператару войскаў, пакарання смерцю лідэраў паўстання, катаргай і іншымі рэпрэсіямі, а таксама замарожанымі на паўстагоддзя дэмакратычнымі зменамі ў Расійская дзяржаве, якая набыла ярлык сусветнага жандарма.
І толькі ў апошнія гады царствавання імператара Аляксандра ІІ пры ягоным двары і ў краіне з лёгкай рукі міністра ўнутраных спраў М.Т.Лорыс-Мелікава зноў загаварылі аб палітычных рэформах і Канстытуцыі.
Упэўнены, у нас была магчымасць пайсці іншым шляхам дзяржаўнага развіцця, калі б не «чалавек з ружжом», дакладней, калі б не наш зямляк, ураджэнец адной з вёсак Бабруйскага павета (зараз Клічаўскага раёна) народаволец Ігнат Грынявіцкі з бомбай. Ён стаў у прамым сэнсе магільшчыкам нараджаючайся дэмакратыі ў Расіі, бо вядома ўжо, што Аляксандр ІІ першага сакавіка 1881 года падпісаў Указ аб пачатку дзяржаўнай рэформы – выбарных людзях ад насельніцтва для распрацоўкі законапраектаў. Падпісаў літаральна за тры гадзіны да таго моманту, як Грынявіцкі здзейсніў замах на яго жыццё. Адразу ж пасля забойства Аляксандра-Вызваліцеля падпісаны ім апошні Указ быў адменены яго нашчадкам Аляксандрам ІІІ, і Расія аб Канстытуцыі забылася яшчэ на трыццаць з лішкам гадоў. І толькі 23 красавіка 1906 года Мікалай ІІ сваім Маніфестам «Аб удасканаленні дзяржаўнага парадку» фактычна абвясціў аб прыняцці першай расійскай Канстытуцыі.
Першая савецкая Канстытуцыя была прынята ў 1918 годдзе. Посля стварэння ў 1922 годдзе СССР гэты гістарычны факт быў замацаваны ў Канстытуцыі СССР, прынятай у 1924 годдзе. Канстытуцыя 1936 года, як сказана ў энцыклапедыі, «заканадаўча замацавала перамогу ў СССР сацыялістычных грамадскіх адносін». А ў асноўным законе, прынятым 7 кастрычніка 1977 года, гаварылася, што у краіне поўнасцю ўсталявалася «развітое сацыялістычнае грамадства, якое будуе камунізм».
У Беларусі асноўны закон мяняўся з такой жа рэгулярнасцю, толькі з нейкай разбежкай у часе – у 1919, 1927, 1937, 1978 гадах. І, нарэшце, у 1994 годдзе была прынята першая Канстытуцыя сувярэннай незалежнай дзяржавы – Рэспублікі Беларусь. Нагадаю, что ў гэтым годдзе наша краіна адзначае сярэбраны юбілей – дваццаціпяцігоддзе Рэспублікі Беларусь, як сувярэннай дзяржавы.
А ўвогуле, калі азірнуцца на доўгую і багатую нашу гісторыю, то смела можна лічыць, что сённяшняя Канстытуцыя Беларусі, прынятая ў 1994 годзе з дапаўненнямі і змяненнямі, унесеннымі ў яе на рэферэндумах ў лістападзе 1996 і кастрычніку 2004 гадоў, па-сутнасці ўжо дзевятая, калі лічыць ад першага Статута Вялікага княства Літоўскага.
Валерый ЗІНОЎСКІ.